انقلاب اسلامی ایران دارای ویژگیهای خاص و منحصر به فرد خود است. از جمله مولفههای تاثیرگذار در انقلاب اسلامی میتوان به فرهنگ ایثار و شهادت اشاره کرد.زمینههای شکلگیری ایثار و شهادت به عنوان یکی از ابعاد اصلی جهاد و مبارزه علیه باطل، به صدر اسلام و شاید همزمان با تولد اسلام بازگردد. اما این مفهوم در زمانهایی بازتولید و بازسازی شده است. اگر ابتدای شکلگیری آن را از زمان درخشش اسلام و جنگهای پیامبر(ص) و بعد از آن جنگهای حضرت علی(ع) بدانیم، نقطه اوج و تاریخی‌ترین لحظات آن، عاشورای سال 61 هجری است که این مفهوم رسمیت یافت و نهادینه شد و بعد از آن در عاشورای هر سال، بستر استمرار آن فراهم گشت. از آن زمان به بعد، این گفتمان فرودی طولانی داشت ولی دوباره جرقههایی از آن در انقلاب مشروطیت روشن شد و پس از وقفهای نسبتاً طولانی، در نهایت در خرداد 1342 شمسی اوج گرفت. در نهایت انقلاب اسلامی با الگوگیری از مولفهها، نمادها و اسطورههای عاشورایی آغاز شد و رشد کرد و به پیروزی رسید. این مفهوم بازتولید شد و تاکنون نیز ادامه یافته است. از اوایل قرن اخیر در ایران سه گفتمان گوناگون مطرح بوده و گروههای اجتماعی را به سوی خود فرا می‌خوانده است که عبارت بودند از: ناسیونالیسم، سوسیالیسم و اسلام که مبلغان آنها سعی میکردند با نشان دادن جامعه مطلوب خود پیروان بیشتری را جلب کنند . با این همه، تنها گفتمان مسلط در جریان انقلاب، همان گفتمان اسلامی و شیعی بوده است. از عناصر و مفاهیم اساسی انقلاب اسلامی میتوان به این موارد اشاره کرد:
- عقیده و ایمان و معنویت
- قدرت رهبری و نفوذ معنوی آن
- قیام یکپارچه مردم
- مراکز آگاهی‌بخش و پایگاهها و کانون‌های اصلی نهضت و مبارزه (مساجد، حوزه‌های علمیه و دانشگاهها)
- وحدت پیام و هماهنگی همه مراکز الهامبخش انقلاب اسلامی
- مشخص بودن راه آینده از همان آغاز حرکت
- ایثار و شهادت
- پیشتاز بودن روحانیت مبارز
- نگاهی تازه به دنیا نمودن و آن را مقدمه سعادت جاودان اخروی قرار دادن
- حق انسان را برای دخالت در سرنوشت خویش به رسمیت شناختن و به او اعتماد کردن
- اصلاح و انقلاب روحی
- عدالت اجتماعی
- استقلال و آزادی
- توجه به مقام زن و ...
زهد و دنیا‌گریزی از خصوصیات برجسته امام(ره) محسوب میشد، بنابراین طبیعی است که فرهنگ شهادت در گفتمان انقلابی بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران یک اصل به شمار رود و این از ویژگیهای ممتاز مکتب معمار بزرگ انقلاب بود که پیروان راستین و مریدان ایشان، شهادت را همچون جهاد به عنوان اصلی منفک‌ناپذیر از انقلاب خود میدانستند. مقصد و مقصود امام راحل، خدمت به مردم بود و این نکته را مکرر به ملت ایران اعلام میکردند و می‌گفتند که «من خادم شما و خدمتگزار شما هستم». از آنجایی که مردم به صداقت گفتههای رهبر خویش ایمان و اعتماد داشتند، بنابراین آرمان و آرزوهای خود را در افکار، اندیشهها و سخنان امام خمینی(ره) دیدند و پشت سر امام(ره) حرکت میکردند که نتیجه این پیروی بی چون و چرا، پیروزی انقلاب اسلامی بود.
واکاوی مفهوم ایثار و شهادت
ايثار از آن مفاهيمي است كه ابعاد گسترده‌اي را در بر مي‌گيرد. اين خصيصه والاي انساني در همه بخش‌هاي زندگي انسان حضور و بروز دارد. در ابعاد فردي و اجتماعي و بخش‌هاي سياسي، اقتصادي، فرهنگي، علمي، و... نمونه‌هاي آن را فراوان مي‌توان يافت. ايثار در لغت چنين آمده است: « ايثار، برگزيدن غرض ديگران را بر غرض خويش مقدم داشتن، منفعت غير را بر مصلحت خود مقدم داشتن، و اين كمال درجه سخاوت است. كرامت كردن، ايثارگري آن است كه ايثار مي‌كند يا آماده ايثار است». «ايثار برگزيدن و اختياركردن، اكرام نمودن و در اصطلاح اختياركردن غير است بر خود از روي قصد و نيت ». همچنین از منظری دیگر، عنایت به دو بعد مفهوم ایثار و شهادت قابل توجه است:
ایثار و مقاومت به عنوان دستاورد: وقتی از ایثار و شهادت به عنوان دستاورد یاد میشود، آنچه حاصل می‌آيد و عینیت می‌یابد، موردنظر قرار میگیرد. وجه دستاوردی به پدیده‌ای مشخص ارجاع می‌دهد كه ظهور یافته و در جهان بيرون قابل بازشناسي است. ممكن است کسی از آن بهره‌مند شده باشد يا رخدادي باشد كه آثار خود را بعداً آشكار نمايد.
ایثار و مقاومت به عنوان فرایند: وقتی از ایثار و شهادت به عنوان فرایند یاد میشود، فعالیتی مورد نظر است که در زمان جریان دارد و با اعمال متعدد متوالي در ارتباط است. این وجه از مفهوم، کاری و اقدامی را آشکار می‌کند. ایثارگری و شهادت‌طلبی برای نشان دادن این بعد مناسب‌تر است. در اینجا، نوعی از بودن مطرح است و ویژگی شخصیتی محسوب میشود. اين ويژگي، پایان‌ناپذیری را با خود دارد و جوشان و پویاست. در کار دائمی است و اینگونه از بودن است که دستاوردهایی را با خود به همراه دارد.
با وجود اين، ايثار و شهادت به عنوان دو مفهوم مجزا هم قابل طرح مي‌باشند. از اين منظر، نسبت ايثار و شهادت حائز توجه است؛ كه نسبت آنها طولي است. ايثار، از حیث موضوعی دارای انواعی و از حیث مراتب دارای سطوحی است. ایثار دارای مواردي متنوع است، اما شهادت از یگانگی برخوردار است. شهادت، مرتبه عالی ایثار است، ولی از طرق(به دلایل) مختلفي حاصل مي‌شود. با این نوع نگاه به ایثار و شهادت، میتوان گفت که در بطن واژه ایثار، بیشتر مفهوم فرایندی و در بطن واژه شهادت، بیشتر مفهوم دستاوردی دیده میشود.
منابع ایثار و شهادت در گفتمان انقلاب اسلامی
- قرآن
قرآن کریم به عنوان سندی با ویژگی«تبیانا لکل شیء» و هدایتگر انسان به اعلی درجه تعالی، به بیان ویژگیها و ابعاد مختلف این فضیلت میپردازد. لکن باید عنایت داشت که استعمال مفهوم ایثار در جای جای قرآن کریم یکسان نبوده و این مفهوم به دو صورت مستقیم و غیرمستقیم القا میشود.
مطابق نصوص روایی شیعه ایثار فعلی با مکرمت و فضیلت بسیار بالا است. بیان این رفعت شأن در کلام معصومان (ع) کاملاً مشهود است.
تولیدکنندگان فرهنگ ایثار و شهادت
بدون شک امام خمینی(ره) اصلیترین شخصیت شکلدهنده فرهنگ ایثار و شهادت است. تا قبل از ایشان، مفاهیم ایثار و شهادت مربوط به عصر پیامبر اسلام(ص) و ائمه اطهار بود که از دسترس عامه مردم خارج بودند. امام این مفاهیم را امروزی کردند و در دسترس عموم قرار دادند. امام خمینی(ره) که خود عارفی وارسته بودند و در محراب عشق در طلب وصال یار، زندگی میکردند در باب شهید و شهادت مطالب ارزنده‌ای فرمودند که از میان آنها میتوان گزیده‌ای را در باب شهادت و مقامات عرفانی آن ابراز داشت: «مرتبه شهادت از مراتب عالیه و کمالات نفسانیه‌ای است که از اولیای خدا به ارث رسیده است. ما خاکیان محجوب یا افلاکیان چه دانیم که این «اتزارق عند رب الشهداء» چیست؟ چه بسا مقامی باشد که خاص مقربان درگاه او ـ جل و علا ـ و وارستگان از خود و ملک هستی باشد. پس مثل من وابسته به علایق وامانده از حقایق چه گویم و چه نویسم که خاموشی بهتر و شکستن قلم اولی‌تر است».
سرمایه اجتماعی و ایثار و شهادت
یکی از نظريههایی كه در زمينه تبیین فرهنگ ایثار و شهادت راهگشاست، نظرية سرماية اجتماعي است. مفهوم كليدي اين نظريه اعتماد و مشاركت و هنجارهاي معاملة متقابل است. تعامل بيشتر ميان افراد، باعث كسب اطلاعات بيشتر افراد مي‌شود و آنها انگيزههاي بيشتري براي اعتماد پيدا ميكنند. به نظر میرسد نظرية سرماية اجتماعي و متغيرهاي مرتبط با آن در تبيين ایثار قوت بسياري دارد.رابطۀ بین سرمایه اجتماعی و فرهنگ ایثار و شهادت، یک رابطه دوطرفه در جامعه است که یکدیگر را تقویت می‌کنند؛ افزایش ایثار در اجتماع باعث رشد سرمایه اجتماعی میشود و از طرف دیگر، تقویت سرمایه اجتماعی موجب افزایش فرهنگ ایثار در جامعه می‌گردد. مدل نظری استون و هوگس(2002) گرایشها و رفتارهای ایثارگرانه را به عنوان پیامدهای سرمایه اجتماعی در نظر میگیرد.
0 نظر